Thời kỳ tiền sử
Bài chi
tiết: Việt Nam thời tiền sử, văn hóa Tràng An, văn hóa Ngườm, và văn hóa Soi Nhụ
Lịch sử Việt
Nam thời tiền sử (trước thời Hồng Bàng)
chỉ được ghi nhận, dự đoán thông qua các di tích khảo cổ. Các truyền thuyết, dã sử đều có sau giai đoạn này.
Thời đại đồ đá
Bài chi
tiết: Văn hóa Sơn Vi, Văn hóa Hòa Bình, và Văn hóa Bắc Sơn
Khu vực nay
là Việt Nam đã có người ở từ thời kỳ đồ đá cũ. Các nhà khảo cổ đã tìm ra các dấu vết người thượng cổ cư ngụ
tại hang Thẩm Hoi, Thẩm Khuyên (Lạng Sơn),
núi Đọ (Thanh Hóa),
Thung Lang (Ninh Bình) và Nga Sơn, Thanh Hóa cách
đây hàng trăm nghìn năm. Thời kỳ này mực nước biển thấp hơn, và Việt Nam khi đó
nối liền với bán đảo Malaysia, đảo Java, Sumatra và Kalimantan của Indonesia,
với khí hậu ẩm và mát hơn bây giờ. Người Việt cổ khai thác đá
gốc (ba-dan) ở sườn núi, ghè đẽo thô sơ một mặt, tạo nên những công cụ mũi
nhọn, rìa lưỡi dọc, rìa lưỡi ngang, nạo,... bỏ lại nơi chế tác những mảnh đá vỡ
(mảnh tước). Những di tích ở núi Đọ được coi là bằng chứng cổ xưa nhất về sự có
mặt của con người tại vùng đất Việt, khi tổ chức xã hội loài người chưa hình
thành.
Vào thời kỳ mà
các nhà nghiên cứu gọi là Văn hóa Sơn Vi, những nhóm cư dân nguyên
thủy tại đây đã sinh sống bằng hái lượm và săn bắt trong một hệ sinh thái miền
nhiệt - ẩm với một thế giới động vật và thực vật phong phú, đa dạng cách đây
11-23 nghìn năm, cuối thế Canh Tân (Late Pleistocene).
Cách đây 15.000
– 18.000 năm trước, đây là thời kỳ nước biển xuống thấp. Đồng bằng Bắc Bộ bấy giờ kéo dài ra mãi
đến tận đảo Hải Nam và các khu vực khác. Về mặt địa chất học thời kỳ khoảng 15 nghìn năm
trước Công nguyên (cách đây khoảng 18 nghìn năm) là thời kỳ cuối của kỷ băng
hà, nước biển dâng cao dần đến khoảng năm 8.000 năm trước đây thì đột ngột dâng
cao khoảng 130m (tính từ tâm của kỷ băng hà là khu vực Bắc Mỹ). Nước biển ở lại suốt thời
kỳ này cho đến và rút đi vào khoảng 5.500 năm trước đây. Ứng với thời kỳ này
cùng với các di chỉ khảo cổ cho thấy nước biển đã ngập toàn bộ khu vực đồng
bằng sông Hồng ngày nay đến tận Vĩnh Phúc trong suốt gần 3.000 năm.
Do chính đặc
trưng về địa chất nên vùng đồng bằng sông Hồng, vịnh Bắc bộ không có điều kiện
khai quật nền đất cổ đại có ở khoảng 8.000 năm trước Công nguyên (trước khi có
đại hồng thủy) để xác nhận dấu vết của các nền văn minh khác nếu có. Trang sử
Việt có một khoảng trống không xác định được từ khoảng năm trước 5.500 năm -
18.000 năm trước.
Sau thời kỳ văn
hóa Sơn Vi là văn hóa Hòa Bình và Bắc Sơn, thuộc thời kỳ đồ đá mới. Văn hóa Hòa
Bình được ghi nhận là cái nôi của nền văn minh lúa nước, xuất thân từ Đông Nam
Á có niên đại trễ được tìm thấy vào khoảng 15000 năm trước đây. Do đặc trưng
địa chất về hồng thủy nên có thể một phần sự phát triển rực rỡ của nền văn hóa
Hòa Bình có thể đã chưa bao giờ được nhận ra và tìm thấy. Các nhà khảo cổ đã
liên kết sự khởi đầu của nền văn minh người Việt ở cuối thời kỳ đồ đá mới và
đầu thời đại đồ đồng (vào khoảng hơn 5700 năm
trước Công nguyên).[2]
Thời đại đồ đồng đá
Bài chi tiết: Văn hóa Phùng Nguyên